Phong tục thờ cúng tổ tiên: Thắp sáng lòng biết ơn và ý thức về nguồn cội
Bài và ảnh THÍCH TÂM HIỆP –
Chủ nhật, 21/11/2021 16 : 22 ( GMT + 7 )
Tâm thức quy hướng về nguồn cội có mặt trong tất cả những diện mạo của văn hóa (đức tin, nghệ thuật, đạo đức, luật pháp, phong tục, nhận thức về đời sống) cho đến văn minh (văn minh dịch học, văn minh vật chất.v.v..). Bởi tâm thức quy hướng về nguồn cội ấy nên người Việt có tục thờ cúng tổ tiên. Và đó là cách để dân tộc Việt nuôi dưỡng được lòng biết ơn và thắp sáng lên ý thức về nguồn cội của mình. Đây là phong tục đẹp, đầy đủ về cả hệ thống triết lý, thực hành và mang giá trị nhân văn sâu sắc.
Tứ phủ, tranh dân gian Hàng Trống.Cũng như những hội đồng dân tộc bản địa khác, người Việt có nhu yếu tìm cho mình một nơi lệ thuộc bằng niềm tin tâm linh. Nhưng điều đặc biệt quan trọng và độc lạ ở chỗ, thay vì phát minh sáng tạo ra những vị thần để thờ theo tưởng tượng, người Việt đã thiêng hóa lịch sử vẻ vang và ông cha mình thành chung một dòng chảy cội nguồn, thành những vị thần, những hình tượng thiêng liêng để thờ tự. Từ thực tiễn lịch sử vẻ vang cho thấy, người Việt đã thành công xuất sắc trong việc gìn giữ lòng biết ơn và ý thức về nguồn cội qua việc thờ cúng tổ tiên .
Chính điện thờ Hùng Vương Thánh Tổ tại đình làng Trẹo, thị trấn Hùng Sơn, Lâm Thao, Phú Thọ.Ở trong mái ấm gia đình, tất cả chúng ta có ban thờ gia tiên và chư vị long thần thổ địa, vốn cũng là những vị tổ tiên lâu xa của dân tộc bản địa. Rộng hơn khoanh vùng phạm vi mái ấm gia đình là việc thờ tổ của những dòng họ. Ngoài làng xã lại có tục thờ tổ nghề, tục thờ tam, tứ phủ và ở khoanh vùng phạm vi vương quốc, cả dân tộc bản địa thờ chung một vị quốc tổ Hùng Vương. Thờ cúng tổ tiên là một phong tục đẹp truyền kiếp của người Việt, giúp kết nối những cá thể cùng huyết thống, kết nối tình thân tộc và tình đồng bào. Bên cạnh đó, phong tục này còn có tính năng giáo dục lòng biết ơn thâm thúy. Chính việc hình thành một mạng lưới hệ thống thờ tự tổ tiên từ trong từng mái ấm gia đình giúp cho ý thức về nguồn cội trở thành một mạch nguồn chảy trong huyết quản của mỗi người con mang dòng máu Việt. Từ khi tượng hình được cáo với tổ tiên và nguyện cầu tổ tiên che chở, đến lúc nhắm mắt xuôi tay cũng là “ lá rụng về cội ”. “ Sống gửi, thác về ” trở thành một quy trình, trong đó, sự xuất hiện nơi đời sống có vẻ như chỉ để triển khai xong một sứ mạng trong vai trò tiếp nối tiền nhân. Và sống sao cho xứng danh với tổ tiên, dòng tộc, để ngày trở lại hòa vào dòng chảy cội nguồn …Chính từ ý nghĩa đoàn kết nhân tâm và tính giáo dục thâm thúy, tục thờ cúng tổ tiên đã trở thành nền tảng cho nếp sống của dân tộc bản địa Việt và tạo nên một chuỗi những giá trị. Tâm thức biết ơn và hướng về nguồn cội trở thành nếp sống hiếu hạnh, trọng sự thương kính và làm thành yếu tố căn cốt cho mọi giá trị văn hóa truyền thống dân tộc bản địa từ đó mà phát sinh. Tuy nhiên, yếu tố đặt ra để hoàn toàn có thể tiếp nối và phát huy toàn vẹn những giá trị tốt đẹp mà cha ông đã trao truyền, tất cả chúng ta cần có một nỗ lực để khơi nguồn tinh hoa văn hóa Việt, khơi lại mạch nguồn nếp sống hiếu hạnh ngàn đời của dân tộc bản địa .Thờ cúng tổ tiên trong gia đình Việt
Có một hình tượng tinh hoa văn hóa truyền thống dân tộc bản địa trong mỗi ngôi nhà Việt rất đơn cử, thiêng liêng và thân thiện. Đó là ban thờ gia tiên. Ban thờ gia tiên không phải chỉ để thờ người đã khuất, ban thờ là hình tượng của nguồn cội. Chính vì thế, khi thắp lên một nén hương có nghĩa là thắp lên lòng biết ơn và niềm thương kính so với tổ tiên, ông bà, với cội nguồn của mình. Tục thờ cúng của người Việt được khởi đầu từ việc người Việt thờ cúng tổ tiên trong chính ngôi nhà của mình. Đây là một phong tục giúp hình thành nên nếp nhà và từ đó giáo dục lòng yêu nước, thương nòi cho mỗi người con Việt từ lúc được sinh thành .
Cửu Thiên Huyền Nữ, tranh kính Nam Bộ.Nhà trong tâm thức người Việt, dựng lên không riêng gì xuất phát từ nhu yếu để có nơi ở, mà còn là để có nơi thờ tự tổ tiên. Người Việt ý niệm “ con cháu ở đâu ông bà ở đó ”, nên có nhà là có ban thờ gia tiên và mình phải ở như thế nào cho xứng danh. Mỗi ngôi nhà là một mái ấm gia đình. Từ nơi nếp nhà ấy sẽ có gia huấn và tạo ra gia phong. Gia phong là nề nếp chuẩn mực sống của một mái ấm gia đình được lưu truyền qua nhiều thế hệ. Vậy gia phong ấy biểu lộ ở đâu ? Chính là ở nơi ban thờ tổ tiên trong mái ấm gia đình để người ta dặn dò, nhắc nhở, giáo dục cháu con về nếp sống chuộng sự thương kính, lòng biết ơn và đạo lý “ uống nước nhớ nguồn ” của dân tộc bản địa .Nhà của người Việt thường ở miền Bắc là ba gian hay năm gian, gian giữa là gian đẹp nhất, người ta dành để thờ. Gian giữa chính là gian điển hình nổi bật nhất về chạm trổ và tọa lạc vì nơi đó có sự ngự trị của tổ tiên. Nhà nào khó khăn vất vả hay nghèo túng hơn thì nơi ban thờ vẫn nỗ lực sao cho sang chảnh nhất hoàn toàn có thể. Người ta hoàn toàn có thể vì đời sống hoặc thực trạng riêng mà biết hoặc không biết rõ về tổ tiên của mình nhưng vẫn luôn có ban thờ làm thành một hình tượng để bày tỏ tấm lòng mình với cội nguồn .Ngày nay, tục thờ cúng tổ tiên trong mái ấm gia đình ở miền Trung còn giữ được qua việc thờ Tran Ông và Tran Bà. Trong mỗi mái ấm gia đình như ở Thừa Thiên Huế, trên ban thờ Tran Ông, còn gọi là Tran Tiên Sư, có đặt ba bát hương thờ. Khi cúng Tran Ông người ta thỉnh tấu Trạng ( sớ ) lên những vị Tiên Sư như sau : “ Tam Giáo Thánh Hiền Lịch Đại Tiên Sư, Bách Công Kỹ Nghệ liệt vị Tổ Sư, Đông Trù Tư Mệnh Táo Quân, Ngũ Phương Thổ Công Tôn thần, Xuy Đào Thần nữ, Tiến hỏa Lang quân. Trang viện liệt vị nhất thiết uy linh, đồng thùy chiếu giám, cộng giáng cát tường như ý ” .Trong đó tiên phong là những vị “ tiên sư ” về tôn giáo những đời, tiếp là những vị “ tổ sư ” của những nghề kỹ nghệ, sau mới đến những vị thần nhà bếp, thần đất, thần gió, thần lửa. Có thể thấy những vị được thờ ở Tran Ông đều là những vị tổ – tiên, có ngay trong tên gọi của Tran là Tran Tiên Sư .
Tranh sứ Đạo Mẫu Tứ phủ ở đền Mẫu tại phường Thanh Trì, Hoàng Mai, Hà Nội.Bên phải của Tran Ông còn có lập Tran Bà, được xem là Tran bổn mạng của người nữ trong mái ấm gia đình. Người nữ này thờ Tran Bà trong 60 năm ứng với 60 hiệu của Bà ( Lục thập hoa giáp ). Vị thần phát minh sáng tạo ra Lục thập hoa giáp là Cửu Thiên Huyền Nữ nên nhiều chỗ trên Tran Bà người dân đặt tranh của Cửu Thiên Huyền Nữ để thờ. Tuy nhiên, lòng sớ cúng Tran Bà cho biết, vị thần chủ được phụng thờ là “ Tây Cung Vương Mẫu Bổn Mạng Thánh Đức Tiên Bà ”. Cửu Thiên Huyền Nữ cũng là Mẫu Cửu trùng hay Mẫu Thượng thiên trong mạng lưới hệ thống thờ của đạo Mẫu Tứ phủ. Mẫu Thượng thiên còn là Tây Thiên Quốc Mẫu, vị mẫu thần của núi Tam Đảo vì theo những tư liệu tại đây Quốc mẫu Tây Thiên thường giáng đồng với tư cách là Mẫu đệ nhất Thượng thiên .
Thắp lên một nén hương trước ban thờ gia tiên là thắp lên niềm thương kính của mình với nguồn cội. Ban thờ tổ tiên trở thành “biểu tượng của nguồn cội” thiêng liêng và vững chãi giữa không gian ngôi nhà Việt. Cha mẹ, ông bà và xa hơn nơi ban thờ gia tiên, đó là những vị long thần thổ địa, những vị tiên sư, thánh hiền, biểu tượng cho nguồn cội ngàn đời của dân tộc.
Rộng hơn khoanh vùng phạm vi mái ấm gia đình là ngoài họ mạc, người Việt có tục thờ vị tổ của dòng tộc mình. Mỗi dòng họ lớn thường có một nhà thời thánh họ trong làng. Ngày giỗ nơi nhà thời thánh họ chính là dịp để những người con trong tộc họ mình trở lại để tụ họp, để nhắc nhớ về tổ tiên và tình thân tộc. Trong cả nước, có nhiều dòng họ đã cùng tìm lại lịch sử dân tộc cha ông mình, liên kết với nhau sau những biến thiên mất mát của lịch sử dân tộc. Đó cũng là một nét đẹp khơi nguồn thật đáng trân trọng và vô cùng thiết yếu .
Tục thờ bách thần làng xã
Khơi nguồn tinh hoa văn hóa Việt, tức là khơi dậy những giá trị đẹp và lành của tiền nhân đã ngàn đời tạo dựng. Lịch sử Việt đặc biệt quan trọng ở chỗ, tất cả chúng ta có riêng một dòng sử dân gian qua những truyền thuyết thần thoại, tích cổ, qua những thần tích, ngọc phả còn lại. Cổ sử, từ cái cốt lịch sử dân tộc trở thành những trang huyền sử. Thế nên, hiếu đạo không dừng lại ở việc thờ cúng tổ tiên, mà còn bộc lộ thế giới quan và nhân sinh quan của dân tộc bản địa Việt. Thờ Thần là một đặc trưng trong tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên của người Việt, trong đó có thờ thành hoàng, thờ tổ nghề và có hệ thống nhất là thần điện của đạo Giáo Tam phủ và đạo Mẫu Tứ phủ .Phần lớn những vị được tôn làm thành hoàng làng hay một vị phúc thần bảo lãnh cho làng xã đều có tên tuổi, sự tích và những công hạnh đơn cử, được ghi chép trong thần tích và ngọc phả. Những nhân vật lịch sử vẻ vang có sự tích rõ ràng được gọi là những Nhân thần. Những nhân vật rất lâu rồi của cổ sử với sự tích có phần dị thường, kỳ lạ thì thường được xếp vào hàng Nhiên thần. Tuy nhiên, khi xét sâu vào sự tích và so sánh với mạng lưới hệ thống thờ tự chung thì thường dù có được gọi là “ Sơn thần ” hay “ Thủy thần ” thì những vị thần này vẫn có nguyên mẫu là một nhân vật từng sống sót trong quá khứ. Đó là những vị “ chánh thần ” được chính thức gia phong, nêu gương sáng qua những triều đại .Hùng Vương Thánh Tổ Ngọc phả chép lời của Lạc Long Quân nói với Âu Cơ : “ Ta là giống Rồng, nàng là giống Tiên … Vì thế ta phải chia tách riêng. 50 con theo cha về biển, làm Thủy tinh. 50 con theo mẹ về 128 núi, làm Sơn tinh, làm hiển rạng cho những vương tử, trấn ngự khắp những vùng núi biển, đều là với danh nghĩa thần thuộc ”. Theo đó, Lạc Long Quân hóa tiên về biển làm Động Đình Đế Quân, quản lý Thủy phủ, tức chính là đức Vua cha Bát Hải Động Đình, vị tôn thần số 1 trong đạo Mẫu Tứ phủ .
Chạm rồng ở đình Công Đồng ở xã An Mỹ, Bình Lục, Hà Nam.Những người con theo cha Lạc Long Quân quản lý miền ven biển được gọi là những “ thủy thượng linh thần ” hay những Linh Lang. Tục thờ những thủy thần Linh Lang rất thông dụng ở đồng bằng Bắc Bộ, với sự tích thần hóa thân ở nhiều thời hạn khác nhau. Đó là Uy Linh Lang, con của Lạc Long Quân bên bến Nhật Chiêu của sông Hồng, là thần Vệ Quốc và Dực Thánh bên Hồ Tây thời vua Hùng đánh giặc Thục, là thái tử Hoàng Lang thời Lý trấn Tây của kinh thành Thăng Long, là Hoàng tử thứ 7 con vua Trần Nhân Tông ở vùng Yên Phụ đánh giặc Nguyên Mông … Tất cả đều là một hình tượng được tôn sùng và thờ cúng của nhân dân so với một bậc anh hùng khai quốc tối cổ, vị quốc tổ Lạc Long Quân của thời 4.000 năm lịch sử dân tộc dựng nước. Tìm hiểu một vị thần tiêu biểu vượt trội trong những vị thần tối linh của dân tộc bản địa Việt, tất cả chúng ta hoàn toàn có thể hiểu được khái lược về cách người Việt “ thiêng hóa ” lịch sử dân tộc, gìn giữ sự thờ tự chính của mình .Truyền thuyết dân gian được hình thành qua hàng ngàn năm với hình thức truyền miệng. Đương nhiên sẽ không hề phản ánh chân xác những gì đã diễn ra trong quá khứ mà chỉ là những nét phác, những tiếng vang của lịch sử dân tộc. Cốt lõi của vấn đề thờ thần, thần hoàng như tục thở Thủy Thần – vua cha Lạc Long Quân ở trên là việc dân tộc bản địa Việt đã gìn giữ lịch sử vẻ vang, gìn giữ truyền thống lịch sử thờ phụng tổ tiên để bộc lộ cho nếp sống Hiếu đạo, chuộng sự thương kính của mình .Các vị thủy thần con cháu của Lạc Long Quân thường được kể với sự tích hiện hình xuất sinh bắt đầu là rắn thần. Kèm theo đó là câu truyện về ông Dài và ông Cụt, là những vị thủy thần thân rắn có công hộ đê chống lũ lụt giúp nhân dân, như trong những chuyện kể ở vùng dọc sông Cái ( sông Hồng ), từ ngã ba Việt Trì cho tới cửa biển ở Tỉnh Thái Bình. Những thần rắn này đều trở thành những nhân vật thật sự được tôn sùng, tôn xưng là Tôn quan ( trong Tứ phủ ), Đại vương hay Long thần ( những thành hoàng ). Dù thế nào thì ý nghĩa cốt lõi của hình tượng “ Thần Rắn – Long Vương – Thủy Thần ” thì vẫn là một. Đại đồng, tiểu dị bởi có chung một cốt lõi, là những thủ lĩnh, những anh hùng của hội đồng trong quy trình người Việt đi tìm hiểu và khám phá vùng đồng bằng sông Hồng từ thủa cha Rồng Lạc Long Quân xuống biển. Việc bóc tách những trầm tích lịch sử vẻ vang để thấy ra được cốt lõi của tín ngưỡng là điều vô cùng quan trọng .Tục thờ cúng bách thần thực ra là thờ cúng tổ tiên, những vị tiên hiền liệt sĩ đã có công lao to lớn trong kiến thiết xây dựng xã hội và dân tộc bản địa trong suốt chiều dài lịch sử dân tộc. Các bậc tiền nhân anh liệt đó đã “ hóa thần ” trong tâm thức dân gian và cũng như được nhà nước phong kiến xưa thừa nhận và tôn sùng, qua những đạo sắc phong, những dụ chỉ xây đền miếu, cấp tế điền cho những địa phương. Dưới thời Hậu Lê, bộ Lễ trong chính quyền sở tại đã có cả chức quan Tri điện Hùng lĩnh Thiếu khanh chuyên về Quản giám Bách thần. Thời Nguyễn, việc phụng tự bách thần cũng rất được coi trọng, biểu lộ qua nhiều sắc phong của những đời vua cũng như những di tích lịch sử được tôn tạo, thiết kế xây dựng. Tất cả đều với một tâm thức hướng về nguồn cội, tôn sùng tiên tổ .
Tục thờ cúng của dân tộc
Tục thờ cúng của người Việt là một di sản đã được hình thành ngay từ buổi đầu của lịch sử dân tộc. Sớm nhất theo huyền sử là khi chàng Lang Liêu chế ra bánh Chưng, bánh Dày để dâng cúng trời đất và tổ tiên. Hiếu đạo đó của Lang Liêu được vua Hùng ghi nhận, tôn thành người nối ngôi Thiên tử, đứng đầu trong những người anh em được phân phong làm phiên dậu bình phong các nơi.
Tục thờ cúng Hùng Vương như thể quốc tổ được chép sớm nhất là khi Thục An Dương Vương dựng cột đá thề trên đỉnh Nghĩa Lĩnh, nguyện thề nối nghiệp họ Hùng, giữ gìn bờ cõi giang sơn. Tục những nước thờ chung một quốc tổ là một nét độc lạ duy nhất có ở Nước Ta, mà nay đã trở thành môt di sản văn hóa truyền thống phi vật thể quốc tế .Phụng tự tổ tiên còn là chỗ dựa niềm tin cho những thủ lĩnh vương quốc trong những đại chiến khó khăn vất vả chống giặc ngoại xâm. Bà Trưng khi phất cờ khởi nghĩa ở Hát Môn đã lập đàn tế thần và đọc lời thề : “ … Thiếp hiềm là một nữ nhân cháu gái họ Hùng Vương xưa, nghĩ tới sinh linh, rỏ trăm giọt lệ Hoàng thiên. Ngày thời điểm ngày hôm nay đau lòng thương dân đỏ, trượng nghĩa trừ bạo tàn. Xin trăm họ những vị tôn thần linh thiêng hội đàn chứng giám cho lời thề, giúp sức cho Trưng nữ dẫn quân dẹp giặc, giữ nước giúp dân. Dám mong phục dựng lại cơ đồ cũ của tổ tông, đưa nhân dân khỏi tầng cực khổ, thoát ra khỏi nơi nước lửa binh đao, sau không phụ ý của Hoàng thiên, thỏa rất linh của miếu đền tiên tử, an ủi cha ông dưới nơi chín suối ” .
Những lời thề của An Dương Vương hay Trưng Vương đã bộc lộ lòng biết ơn và ý thức tiếp nối những thế hệ tiền nhân đi trước, nguyện giữ gìn bảo vệ nước nhà và cầu mong được tiền nhân yểm trợ, chở che. Thắp sáng lòng biết ơn và ý thức về nguồn cội trong mỗi người con Việt qua nếp sống từ nơi mái ấm gia đình, họ tộc, làng xã và dân tộc bản địa chính là mục tiêu sau cuối và duy nhất mà cha ông muốn trao truyền cho thế hệ con cháu ngàn đời.
Source: https://suadieuhoa.edu.vn
Category : Nhà Cửa
