Tây Nguyên – Wikipedia tiếng Việt

Tây Nguyên hay vùng cao nguyên Nam Trung Bộ là khu vực với địa hình cao nguyên bao gồm các tỉnh xếp theo thứ tự vị trí địa lý từ phía Bắc xuống Nam gồm Kon Tum, Gia Lai, Đắk Lắk, Đắk Nông và Lâm Đồng. Tây Nguyên là vùng thuộc miền Trung Việt Nam. Tây Nguyên cùng với Bắc Trung Bộ và Duyên hải Nam Trung Bộ hợp thành miền Trung Việt Nam.

Vị trí địa hình[sửa|sửa mã nguồn]

Tây Nguyên là vùng cao nguyên, phía bắc giáp tỉnh Quảng Nam, phía đông giáp các tỉnh Quảng Ngãi, Bình Định, Phú Yên, Khánh Hòa, Ninh Thuận, Bình Thuận, phía nam giáp các tỉnh Đồng Nai, Bình Phước, phía tây giáp với các tỉnh Attapeu (Lào), Ratanakiri và Mondulkiri (Campuchia). Trong khi Kon Tum có biên giới phía Tây giáp với cả Lào và Campuchia thì Gia Lai, Đắk Lắk và Đắk Nông chỉ có chung đường biên giới với Campuchia. Còn Lâm Đồng không có đường biên giới quốc tế. Nếu xét diện tích Tây Nguyên bằng tổng diện tích của 5 tỉnh ở đây, thì vùng Tây Nguyên rộng khoảng 54.7 nghìn km².[1]

Thực chất, Tây Nguyên không phải là cao nguyên duy nhất mà là một loạt cao nguyên liền kề. Đó là các cao nguyên Kon Tum cao khoảng 500 mét, Kon Plông, Kon Hà Nừng, Pleiku cao khoảng 800 m, M’Drăk cao khoảng 500 m, Buôn Ma Thuột cao khoảng 500m, Mơ Nông cao khoảng 800–1000m, Lâm Viên cao khoảng 1500m, Bảo Lộc và Di Linh cao khoảng 900–1000m. Tất cả các cao nguyên này đều được bao bọc về phía Đông bởi những dãy núi và khối núi cao chính là Trường Sơn Nam.

Tây Nguyên lại hoàn toàn có thể chia thành ba tiểu vùng địa hình đồng thời là ba tiểu vùng khí hậu, gồm Bắc Tây Nguyên ( tương ứng với những tỉnh Kon Tum và Gia Lai ), Trung Tây Nguyên ( tương ứng với những tỉnh Đắk Lắk và Đắk Nông ), Nam Tây Nguyên ( tương ứng với tỉnh Lâm Đồng ). Trung Tây Nguyên có độ cao thấp hơn và nền nhiệt độ cao hơn hai tiểu vùng phía Bắc và Nam .Với đặc thù thổ nhưỡng đất đỏ Bazan ở độ cao khoảng chừng 500 m đến 600 m so với mặt biển, Tây Nguyên rất tương thích với những cây công nghiệp như Cà phê, Ca cao, Hồ tiêu, Dâu tằm. Cây điều và cây Cao su cũng đang được tăng trưởng tại đây. Cà phê là cây công nghiệp quan trọng số một ở Tây Nguyên. Tây Nguyên cũng là vùng trồng cao su đặc lớn thứ hai sau Đông Nam Bộ và đang triển khai khai thác mỏ quặng Bô xít. Tây Nguyên cũng là khu vực ở Nước Ta còn nhiều diện tích quy hoạnh rừng với thảm sinh vật phong phú, trữ lượng tài nguyên đa dạng chủng loại phần đông chưa khai thác và tiềm năng du lịch lớn, Tây nguyên hoàn toàn có thể coi là mái nhà của Miền Trung, có tính năng phòng hộ rất lớn. Tuy nhiên, nạn phá rừng, tiêu diệt tài nguyên vạn vật thiên nhiên và khai thác lâm sản bừa bãi chưa ngăn ngừa được tại đây hoàn toàn có thể dẫn đến rủi ro tiềm ẩn làm nghèo kiệt rừng và biến hóa thiên nhiên và môi trường, sinh thái xanh .
Nằm trong vùng Nhiệt đới Xavan, khí hậu ở Tây Nguyên được chia làm hai mùa : mùa mưa từ tháng 5 đến hết tháng 10 và mùa khô từ tháng 11 đến tháng 4, trong đó tháng 3 và tháng 4 là hai tháng nóng và khô nhất. Do tác động ảnh hưởng của độ cao nên trong khi ở những cao nguyên cao 400 – 500 m khí hậu tương đối mát và mưa nhiều, riêng cao nguyên cao trên 1000 m thì khí hậu lại thoáng mát quanh năm, đặc thù của khí hậu núi cao .

Thời nguyên thủy đến trước thế kỷ 19[sửa|sửa mã nguồn]

Vùng đất Tây Nguyên ( Đêga ) từ xưa vốn là vùng đất tự trị độc lập, địa phận sinh sống của những bộ tộc thiểu số địa phương, chưa tăng trưởng thành một vương quốc hoàn hảo, chỉ có những vương quốc mang đặc thù sơ khai của người Êđê, Giarai, Mạ, …Tháng 2 năm Tân Mão niên hiệu Hồng Đức thứ 2 ( 1471 ), vua Lê Thánh Tông thân chinh đi đánh Chiêm Thành, phá được thành Đồ Bàn, bắt sống vua Champa là Trà Toàn, sáp nhập 3 phần 5 chủ quyền lãnh thổ Champa thời đó vào Đại Việt. Hai phần Champa còn lại, được Lê Thánh Tông chia thành những tiểu quốc nhỏ thuần phục Đại Việt. Phần đất Phan Lung ( tức Phan Rang thời nay ) do viên tướng Chăm là Bồ Trì trấn giữ, được vua Lê coi là phần thừa kế của vương quốc Chiêm Thành. Một phần đất nay là tỉnh Phú Yên, Lê Thánh Tông phong cho Hoa Anh vương tạo nên nước Nam Hoa. Vùng đất phía Tây núi Thạch Bi, tức miền bắc Tây Nguyên ngày này được lập thành nước Nam Bàn, vua nước này được phong là Nam Bàn vương. [ 2 ]Sau khi Chúa Nguyễn Hoàng thiết kế xây dựng vùng cát cứ phía Nam, những Chúa Nguyễn ra sức loại trừ những ảnh hưởng tác động còn lại của Champa và cũng phái một số ít sứ đoàn để thiết lập quyền lực tối cao ở khu vực Đêga Tây Nguyên. Các bộ tộc thiểu số ở đây thuận tiện chuyển sang chịu sự bảo lãnh của người Việt. Tuy nhiên, những bộ tộc ở đây vẫn còn manh mún và tiềm năng của những chúa Nguyễn nhắm trước đến những vùng đồng bằng, nên chỉ thiết lập quyền lực tối cao rất lỏng lẻo ở đây. Trong 1 số ít tài liệu vào thế kỷ 16, thế kỷ 17 đã có những ghi nhận về những bộ tộc Mọi Đá Vách ( Hré ), Mọi Hời ( Hroi, Kor, Bru, Ktu và Pacoh ), Mọi Đá Hàm ( Djarai ), Mọi Bồ Nông ( Mnong ) và Bồ Van ( Rhadé Epan ), Mọi Vị ( Raglai ) và Mọi Bà Rịa ( Mạ ) để chỉ những bộ tộc thiểu số sinh trú ở vùng Nam Tây Nguyên Đêga thời nay .Tuy sự ràng buộc lỏng lẻo, nhưng về danh nghĩa, vùng đất Tây Nguyên vẫn thuộc khoanh vùng phạm vi bảo lãnh của những chúa Nguyễn. Thời Nhà Tây Sơn, rất nhiều chiến binh thuộc những bộ tộc thiểu số Tây Nguyên gia nhập quân Tây Sơn, đặc biệt quan trọng với đội tượng binh nổi tiếng trong cuộc hành quân của Quang Trung tiến công ra Bắc xuân Kỷ Dậu ( 1789 ) [ 3 ]. Tây Sơn thượng đạo, vùng đất phía Tây đèo An Khê là một địa thế căn cứ chuẩn bị sẵn sàng lực lượng cho quân Tây Sơn thuở khởi đầu. Người chỉ huy việc phục vụ hầu cần này của quân Tây Sơn là người vợ dân tộc bản địa Ba Na của Nguyễn Nhạc. [ 4 ]

Thời Nhà Nguyễn[sửa|sửa mã nguồn]

Sang đến triều Nhà Nguyễn, quy định bảo lãnh trên danh nghĩa dành cho Tây Nguyên vẫn không biến hóa nhiều, mặc dầu vua Minh Mạng có đưa phần chủ quyền lãnh thổ Tây Nguyên vào map Nước Ta ( Đại Nam nhất thống toàn đồ – 1834 ). Người Việt vẫn hầu hết khai thác miền đồng bằng nhiều hơn, đặc biệt quan trọng ở những vùng miền Đông Nam Bộ thời nay, đã đẩy những bộ tộc thiểu số bán sơn địa lên hẳn vùng Tây Nguyên ( như trường hợp của bộ tộc Mạ ) .

Trong cuốn Đại Việt địa dư toàn biên, Phương Đình Nguyễn Văn Siêu có viết: Thủy Xá, Hỏa Xá ở ngoài cõi Nam Bàn nước Chiêm Thành. Bấy giờ trong Thượng đạo tỉnh Phú An có núi Bà Nam rất cao. Thủy Xá ở phía Đông núi ấy,… Hỏa Xá ở phía Tây núi ấy, phía Tây tiếp giáp với xứ Sơn Bốc sở nam nước Chân Lạp, phía Nam thì là Lạc man (những tộc người du cư). Phía trên là sông Đại Giang, phía dưới là sông Ba Giang làm giới hạn bờ cõi hai nước ấy…..[5]

Năm 1863 vua Tự Đức lập đơn vị sơn phòng để củng cố và bình định vùng sơn cước của ba tỉnh Quảng Nam, Quảng Ngãi và Bình Định. Tuy mục đính chính là quân sự nhưng cơ sở sơn phòng sau biến thành mạch giao thương giữa miền xuôi và miền núi qua trung gian các thuộc lái trong khi quan lại kiểm soát việc thu thuế. Việc nhũng nhiễu của lái buôn và lạm thu của giới quan liêu khiến người Thượng vì bị bức bách, đã tràn xuống miền xuôi cướp phá nhiều đợt. Quan quân phải truy đuổi đánh dẹp. Hệ thống sơn phòng tồn tại sang thời Pháp thuộc đến năm 1905 thì Chính quyền Bảo hộ ra lệnh bãi bỏ và người Pháp trực tiếp cai trị vùng Cao nguyên.[6]

Thời Pháp thuộc[sửa|sửa mã nguồn]

Sau khi người Pháp nắm được quyền trấn áp Nước Ta, họ đã thực thi hàng loạt những cuộc thám hiểm và chinh phục vùng đất Đêga Tây Nguyên. Trước đó, những nhà truyền giáo đã đi tiên phong lên vùng đất còn hoang sơ và chất phác này .Năm 1888, một người Pháp gốc hòn đảo Corse tên là Mayréna sang Đông Dương, chọn Dakto làm vùng đất cát cứ và lần lượt chinh phục được những bộ lạc thiểu số. Ông xây dựng Vương quốc Sedang có Quốc kỳ và phát hành giấy bạc, có cấp chức riêng và tự mình lập làm vua xưng là Marie đệ Nhất. Nhận thấy được vị trí quan trọng của vùng đất Tây Nguyên, nhân thời cơ Mayréna về châu Âu hoạt động xin viện trợ từ những cường quốc Tây phương, cơ quan chính phủ Pháp đã đưa công sứ Quy Nhơn F. Guiomar ( 1889 – 1890 ) lên tiếp thu. Mayréna trên đường trở lại Đông Dương khi quá cảnh Nước Singapore thì bị nhà chức trách giữ lại. nhà nước Pháp cũng ra lệnh cấm Mayréna nhập cư. Mayréna mất không lâu sau đó ở Mã Lai. Vùng Tây Nguyên kể từ năm 1889 được đặt dưới quyền quản trị của Công sứ Quy Nhơn và vương quốc Sedang cũng bị giải tán. [ 7 ]Năm 1891, bác sĩ Alexandre Yersin mở cuộc thám hiểm và phát hiện ra Cao nguyên Lang Biang. Ông đã ý kiến đề nghị với nhà nước thuộc địa thiết kế xây dựng một thành phố nghỉ mát tại đây. Nhân dịp này, người Pháp khởi đầu chú ý quan tâm khai thác kinh tế tài chính so với vùng đất này. Tuy nhiên, về danh nghĩa, vùng đất Tây Nguyên vẫn thuộc quyền trấn áp của Triều đình Huế. Vì vậy, ngày 16 tháng 10 năm 1898, Khâm sứ Trung Kỳ là Léon Jules Pol Boulloche ( 1898 – 1900 ) đề xuất Cơ mật Viện triều Nguyễn giao cho Pháp trực tiếp đảm nhiệm bảo mật an ninh tại những cao nguyên Trung Kỳ. Năm 1898, khi vương quốc Sedang bị giải tán thì ngay năm sau ( tức 1899 ), thực dân Pháp buộc vua Đồng Khánh ban dụ ngày 16 Tháng 10 [ 7 ] trao cho họ Tây Nguyên để họ có toàn quyền tổ chức triển khai hành chính và trực tiếp quản lý những dân tộc thiểu số ở đây. Triều đình Huế chỉ giữ việc chỉ định một viên quan Quản đạo có tính cách tượng trưng. Năm 1900, Toàn quyền Paul Doumer đích thân thị sáp Đà Lạt và quyết định hành động chọn Đà Lạt làm thành phố nghỉ mát, mở màn sự can thiệp trực tiếp trên cao nguyên Đêga .

Hành chính thời Pháp thuộc[sửa|sửa mã nguồn]

Về mặt hành chánh năm 1901 người Pháp đặt sở Đại lý ở Trà Mi, tỉnh Tỉnh Quảng Ngãi để quản trị toàn vùng sơn cước bốn tỉnh Quảng Nam, Tỉnh Quảng Ngãi, Tỉnh Bình Định và Phú Yên. Tuy đây chưa phải là đất Cao nguyên nhưng được dùng làm cơ sở tiếp quản dần, tách rời vùng mạn ngược với miền xuôi. [ 7 ]Năm 1907, tòa Đại lý ở Kontum đổi thành tòa Công sứ Kontum, cùng với việc xây dựng những TT hành chính Kontum và Cheo Reo với viên Công sứ Kontum tiên phong là Guenot. Tiếp theo là tỉnh lỵ Pleiku sinh ra, công sứ Pháp tiên phong là Leon Plantié [ 7 ]. Thực dân người Pháp khởi đầu lên đây thiết kế xây dựng những đồn điền đồng thời cũng ngăn cấm người Việt lên theo, trừ số phu họ mộ được. Năm 1917, thị xã Đà Lạt được xây dựng với viên Thị trưởng lúc đó là Cunhac ( 1916 – 1920 ) .Năm 1923 xây dựng tỉnh Darlac dưới quyền công sứ Pháp Sabatier. [ 7 ]

Sau Chiến tranh thế giới thứ hai, người Pháp áp dụng chính sách “chia để trị” triệt để khi thấy tình thế ngày càng bất lợi cho chế độ thực dân. Ngày 27 tháng 5 năm 1946, Cao ủy Đông Dương Georges d’Argenlieu ký văn bản thành lập Xứ Thượng Nam Đông Dương (tiếng Pháp: Pays Montagnards Du Sud Indochinois, PMSI) với quyền tự trị cho sắc dân Thượng cách biệt khỏi quyền quản lý của người Kinh ở miền xuôi.[8]

Quốc gia Nước Ta[sửa|sửa mã nguồn]

Sang thời Quốc gia Nước Ta, Xứ Thượng Nam Đông Dương được trao lại cho Quốc trưởng Bảo Đại dưới tên gọi Hoàng triều Cương thổ. Theo đó thì việc quản lý ở năm tỉnh vùng núi theo một quy định riêng vẫn bị cách ly khỏi vùng đồng bằng. Thủ tướng Ngô Đình Diệm đã hoạt động xóa bỏ đơn vị chức năng này và sáp nhập Đồng Nai Thượng, Lang Biang, Pleiku, Darlac, và Kontum vào lại Trung phần. [ 9 ]

Nước Ta Cộng hòa[sửa|sửa mã nguồn]

Chính quyền Nước Ta Cộng hòa đổi tên tỉnh Lang Biang và sáp nhập với một phần tỉnh Đồng Nai Thượng thành tỉnh Lâm Đồng, đồng thời tách một phần đất sáp nhập với thành phố Đà Lạt, xây dựng tỉnh Tuyên Đức .Chính quyền Nước Ta Cộng hòa chia Cao nguyên Trung Phần thành bảy tỉnh : Kon Tum, Pleiku, Phú Bổn, Đắk Lắk, Quảng Đức, Tuyên Đức và Lâm Đồng với tổng số gần một triệu dân với 50 % dân số tập trung chuyên sâu vào hai tỉnh Đắk Lắk và Tuyên Đức .Đến năm 1975 Tổng thống Nguyễn Văn Thiệu điều quân từ Tây Nguyên rút xuống yểm trợ Nam Trung Bộ khiến cho quân giải phóng nắm lấy thời cơ đưa quân tiến sâu vào vùng này ( xem bài Chiến dịch Tây Nguyên ) .

Sau khi thống nhất[sửa|sửa mã nguồn]

Sau khi thống nhất năm 1976 sau khi chấm hết cuộc chiến tranh Nước Ta, Nhà nước Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Việt Nam gọi chung vùng này là Tây Nguyên, gồm ba tỉnh Đắk Lắk ( hình thành từ những tỉnh Đắk Lắk, Phú Bổn và Quảng Đức ), tỉnh Gia Lai – Kon Tum ( tỉnh Kon Tum sáp nhập với tỉnh Gia Lai ) và tỉnh Lâm Đồng ( sáp nhập tỉnh Lâm Đồng và tỉnh Tuyên Đức ). Chính quyền có chủ trương di dân 1 số ít sắc dân từ Vùng Tây Bắc lên Tây Nguyên cũng như kiến thiết xây dựng những vùng kinh tế mới tại đây .Ngày 21 tháng 8 năm 1991, chia tách tỉnh Gia Lai – Kon Tum thành hai tỉnh mới : Gia Lai và Kon Tum. Ngày 26 tháng 11 năm 2003, Quốc hội ra Nghị quyết số 22/2003 / QH. 11, tỉnh Đắk Lắk ( cũ ) tách thành hai tỉnh mới là Đắk Lắk và Đắk Nông .Hiện tại, địa phận Tây Nguyên gồm có 5 tỉnh : Kon Tum, Gia Lai, Đắk Lắk, Đắk Nông và Lâm Đồng .

Các tên gọi trong lịch sử vẻ vang[sửa|sửa mã nguồn]

Xã Đạ K’Năng
Đam Rông, Lâm Đồng

• Theo Nguyễn Đình Tư trong bài Tây Nguyên xưa và nay, tạp chí Xưa và nay, số 61B, tháng 3 năm 1999, thì địa danh Tây Nguyên được biết đến từ năm 1960, khi công bố Hiến pháp 1959 của Việt Nam Cộng hòa, trong đó có điều khoản về các khu tự trị của các sắc tộc thiểu số và có nhắc đến Tây Nguyên.
• Trước đó, từ thời Pháp thuộc, vùng đất này chưa có tên gọi riêng mà chỉ là đơn vị hành chính trực thuộc Khâm sứ Trung Kỳ, nên có tên là vùng Cao nguyên Trung Kỳ. Ngoài ra, người Pháp còn gọi nơi này là Les Hauts Plateaux du Sud (Cao nguyên miền Nam). Thời Nhà Nguyễn, vùng đất này được thuộc về Châu Thượng Nguyên (bao gồm Thủy Xá, Hỏa Xá là vùng đất cư trú của người Êđê, Gia Rai, Ba Na và là một phần Tây Nguyên ngày nay)
• Sau khi Nhật đảo chính Pháp, chính phủ Trần Trọng Kim đã đổi tên đơn vị hành chính cấp Kỳ thành cấp Bộ. Từ đó vùng đất này được gọi là Cao nguyên Trung Bộ trong khi người Pháp thành lập Xứ Thượng Nam Đông Dương (Pays Montagnard du Sud-Indochinois) năm 1946.
• Khi Quốc gia Việt Nam thành lập, Quốc trưởng Bảo Đại đã đổi tên đơn vị hành chính cấp Bộ thành cấp Phần. Riêng khu vực cao nguyên được tách ra và được hưởng quy chế hành chính đặc biệt có tên là Hoàng triều Cương thổ kể từ năm 1950. Tại vùng này thì Quốc trưởng Bảo Đại vẫn giữ vai trò là Hoàng đế.
• Đến năm 1955, chính phủ Ngô Đình Diệm chấm dứt chế độ Bảo đại và thành lập nền Đệ Nhất Cộng hòa. Hoàng triều cương thổ lại được sáp nhập vào Trung phần và được gọi là vùng Cao nguyên Trung phần. Tên gọi này được chế độ Việt Nam Cộng hòa sử dụng mãi cho đến năm 1975.

Phụ nữ Tây nguyên
Trẻ em Tây nguyên

Thời Pháp thuộc, người Kinh bị hạn chế lên vùng Cao nguyên nên những bộ tộc người Jrai và Êđê hoạt động và sinh hoạt trong xã hội truyền thống cuội nguồn. Mãi đến giữa thế kỷ XX sau cuộc di cư năm 1954 thì số người Kinh mới tăng dần. Trong số gần một triệu dân di cư từ miền Bắc thì nhà nước Quốc gia Nước Ta đưa lên miền cao nguyên 54.551 người, hầu hết tập trung chuyên sâu ở Đà Lạt và Lâm Đồng. [ 11 ]Từ đó, nhiều dân tộc thiểu số chung sống với dân tộc bản địa Việt ( người Kinh ) ở Tây Nguyên như Ba Na, Jrai, Êđê, Cơ Ho, Mạ, Xơ Đăng, Mơ Nông .. Chính quyền Nước Ta Cộng hòa gọi chung những dân tộc bản địa này là ” đồng bào sắc tộc ” hoặc ” người Thượng ” ; ” Thượng ” có nghĩa là ở trên, ” người Thượng ” là người ở miền cao hay miền núi, một cách gọi đặc trưng để chỉ những sắc dân sinh sống trên cao nguyên miền Trung. Danh từ này mới phổ cập từ đó thay cho từ ngữ miệt thị cũ là ” mọi ” .Tính đến năm 1976, dân số Tây Nguyên là 1.225.000 người, gồm 18 dân tộc bản địa, trong đó đồng bào dân tộc thiểu số là 853.820 người ( chiếm 69,7 % dân số ). Năm 1993, dân số Tây Nguyên là 2.376.854 người, gồm 35 dân tộc bản địa, trong đó đồng bào dân tộc thiểu số là 1.050.569 người ( chiếm 44,2 % dân số ). Năm 2004, dân số Tây Nguyên là 4.668.142 người, gồm 46 dân tộc bản địa, trong đó đồng bào dân tộc thiểu số là 1.181.337 người ( chiếm 25,3 % dân số ) [ 12 ]. Riêng tỉnh Đắk Lắk, từ 350.000 người ( 1995 ) tăng lên 1.776.331 người ( 1999 ), trong 4 năm tăng 485 % [ 13 ]. Kết quả này, một phần do ngày càng tăng dân số tự nhiên và phần nhiều do ngày càng tăng cơ học : di dân đến Tây nguyên theo 2 luồng di dân kế hoạch và di dân tự do. Người dân tộc đang trở thành thiểu số trên chính quê nhà của họ. Sự ngày càng tăng gấp 4 lần dân số và nạn nghèo nàn, kém tăng trưởng và tiêu diệt tài nguyên vạn vật thiên nhiên ( gần đây, mỗi năm vẫn có tới gần một nghìn héc-ta rừng liên tục bị phá [ 14 ] ) đang là những vấn nạn tại Tây Nguyên và tiếp tục dẫn đến xung đột. Theo tác dụng tìm hiểu dân số 01 tháng 4 năm 2009 dân số Tây Nguyên ( gồm 05 tỉnh ) là 5.107.437 người, như vậy so với năm 1976 đã tăng 3,17 lần, hầu hết là tăng cơ học. Đến năm 2021, tổng dân số của 5 tỉnh Tây Nguyên là 6.002.995 người. [ 1 ]

Dân số những Dân tộc năm 2009[sửa|sửa mã nguồn]

Các đơn vị chức năng hành chính[sửa|sửa mã nguồn]

Trước 1975, Chính quyền Nước Ta Cộng hòa chia Cao nguyên Trung Phần thành 7 tỉnh : Kontum, Pleiku, Phú Bổn, Darlac, Quảng Đức, Tuyên Đức [ 15 ] và Lâm Đồng [ 16 ] với tổng số gần một triệu dân với 50 % dân số tập trung chuyên sâu vào hai tỉnh Darlac và Tuyên Đức .Từ 1976 đến đầu thập niên 1990, Tây Nguyên được chia thành 3 tỉnh là Gia Lai – Kon Tum, Đắk Lắk, Lâm Đồng. Sau đó tỉnh Gia Lai-Kon Tum được chia thành hai tỉnh : Gia Lai và Kon Tum vào năm 1991. Tỉnh Đắk Lắk chia thành hai tỉnh : Đắk Lắk và Đắk Nông vào năm 2004 .

Hiện nay, địa bàn Tây Nguyên có 5 tỉnh với diện tích gần 5,5 triệu ha (Tỷ lệ 16,4% so với tổng diện tích cả nước) với gần 5,7 triệu dân (Tỷ lệ 5,9% so với tổng dân số cả nước), bình quân 104 người trên 1 cây số vuông.

• Mục dân số và diện tích ghi theo số liệu của liệu Tổng cục Thống kê Việt Nam trên trang Wikipedia các tỉnh thành Việt Nam

Hiện nay, hầu hết những đô thị vốn trước kia là thị xã tỉnh lỵ của một tỉnh ở vùng Tây Nguyên đều đã trở thành những thành phố thường trực tỉnh. Trong đó, tỉnh Lâm Đồng có hai thành phố là Đà Lạt và Bảo Lộc .

Trong suốt thời kỳ từ đầu năm 1975 cho đến năm 1995, toàn vùng Tây Nguyên chỉ có một thành phố là Đà Lạt. Từ năm 1995 đến nay, lần lượt các thị xã được nâng cấp trở thành các thành phố trực thuộc tỉnh.

Các thành phố lập trước năm 1975 :

• Thành phố Đà Lạt: lập ngày 31 tháng 10 năm 1920 theo Sắc lệnh của Toàn quyền Đông Dương

Các thành phố lập từ năm 1995 đến nay :
Hiện nay, ở vùng Tây Nguyên có 3 đô thị loại I : thành phố Pleiku ( thuộc tỉnh Gia Lai ), thành phố Buôn Ma Thuột ( thuộc tỉnh Đắk Lắk ), thành phố Đà Lạt ( thuộc tỉnh Lâm Đồng ). Các thành phố là đô thị loại II : thành phố Kon Tum ( thuộc tỉnh Kon Tum ). Các thành phố còn lại lúc bấy giờ đều là những đô thị loại III thường trực tỉnh .
Tính đến ngày 10 tháng 1 năm 2023, vùng Tây Nguyên có :
Nhà rông người Bahnar

Ba Na là nhóm sắc tộc đầu tiên, sau người Kinh, có chữ viết phiên âm dựa theo bộ ký tự Latin do các giáo sĩ Pháp soạn năm 1861. Đến năm 1923 hình thành chữ viết Ê Đê. Sử thi được biết đến đầu tiên là Đam San được sưu tập và xuất bản bằng tiếng Pháp tại Paris (Le Chanson de DamSan). Đến 1933, tạp chí của học viện Viễn Đông bác cổ tại Hà Nội in lại dưới hình thức song ngữ Êđê – Pháp. Vào tháng 2 năm 1949, phát hiện một bộ đàn đá mang tên Ndút Liêng Krak tại Đắc Lắc và bộ nhạc cụ thời tiền sử vô giá này hiện được lưu giữ tại Viện Bảo tàng Con người – Paris. Vào ngày 25 tháng 11 năm 2005, Không gian văn hóa Cồng Chiêng Tây Nguyên được UNESCO công nhận là Kiệt tác truyền khẩu và phi vật thể của nhân loại.

Kinh tế, tài nguyên, xã hội và môi trường tự nhiên[sửa|sửa mã nguồn]

Ngã 6 Trung tâm
Thành phố Buôn Ma Thuột

So với những vùng khác trong cả nước, điều kiện kèm theo kinh tế tài chính – xã hội của Tây Nguyên có nhiều khó khăn vất vả, như là thiếu lao động tay nghề cao, hạ tầng kém tăng trưởng, sự chung đụng của nhiều sắc dân trong một vùng đất nhỏ và với mức sống còn thấp. Tuy nhiên, Tây Nguyên có lợi điểm về tài nguyên vạn vật thiên nhiên. Tây Nguyên có đến 2 triệu hecta đất bazan phì nhiêu, tức chiếm đến 60 % đất bazan cả nước, rất tương thích với những cây công nghiệp như cafe, ca cao, hồ tiêu, dâu tằm, trà. Cà phê là cây công nghiệp quan trọng số một ở Tây Nguyên. Diện tích cafe ở Tây Nguyên lúc bấy giờ là hơn 290 nghìn ha, chiếm 4/5 diện tích quy hoạnh cafe cả nước. Đắk Lắk là tỉnh có diện tích quy hoạnh cafe lớn nhất ( 170 nghìn ha ) và cafe Buôn Ma Thuột nổi tiếng có chất lượng cao. Tây Nguyên cũng là vùng trồng cao su đặc lớn thứ hai sau Đông Nam Bộ, hầu hết tại Gia Lai và Đắk Lắk. Tây Nguyên còn là vùng trồng dâu tằm, nuôi tằm tập trung chuyên sâu lớn nhất nước ta, nhiều nhất là ở Bảo Lộc Lâm Đồng. Ở đây có liên hiệp những nhà máy sản xuất ươm tơ xuất khẩu lớn nhất Nước Ta .Việc phân chia đất đai và tài nguyên không đồng đều cũng gây ra nhiều tranh chấp. Trước đây, chính quyền sở tại có chủ trương khai thác Tây Nguyên bằng mạng lưới hệ thống những nông lâm trường quốc doanh ( thời kỳ trước năm 1993 là những Liên hiệp nhà máy sản xuất nông lâm công nghiệp lớn, đến sau năm 1993 chuyển thành những nông, lâm trường thuộc TW hoặc thuộc tỉnh ). Các tổ chức triển khai kinh tế tài chính này trong thực tiễn bao chiếm gần hết đất đai Tây Nguyên. Ở Đắk Lắk, đến năm 1985, ba xí nghiệp sản xuất Liên hiệp nông lâm công nghiệp quản trị 1.058.000 hecta tức 50% địa phận toàn tỉnh, cộng với 1.600.000 hecta cao su đặc quốc doanh, tính chung quốc doanh quản trị 90 % đất đai toàn tỉnh. Ở Gia Lai – Kon Tum số lượng đó là 60 %. Tính chung, đến năm 1985, quốc doanh đã quản trị 70 % diện tích quy hoạnh toàn Tây Nguyên. Sau năm 1993, đã có sự quy đổi chính sách quản trị, nhưng số lượng này cũng chỉ giảm đi được 26 % [ 24 ] .
Tập tin : 4 a pdvk.jpgMột góc Buôn Ma Thuột, thành phố lớn nhất Tây Nguyên.
Tài nguyên rừng và diện tích quy hoạnh đất lâm nghiệp ở Tây Nguyên đang đứng trước rủi ro tiềm ẩn ngày càng suy giảm nghiêm trọng do nhiều nguyên do khác nhau, như là một phần nhỏ diện tích quy hoạnh rừng sâu chưa có chủ và dân di cư mới đến lập nghiệp xâm lấn rừng để ở và sản xuất ( đất nông nghiệp toàn vùng tăng rất nhanh ) cũng như nạn phá rừng, khai thác lâm sản trái phép chưa trấn áp được. Do sự suy giảm tài nguyên rừng nên sản lượng khai thác gỗ giảm không ngừng, từ 600 – 700 nghìn m³ vào cuối thập kỉ 80 – đầu thập kỉ 90, nay chỉ còn khoảng chừng 200 – 300 nghìn m³ / năm. Hiện nay, chính quyền sở tại địa phương đang có thử nghiệm giao đất, cho thuê đất lâm nghiệp cho những tổ chức triển khai, hộ mái ấm gia đình, cá thể sử dụng không thay đổi và giao rừng, khoán bảo vệ rừng cho hộ mái ấm gia đình và hội đồng trong buôn, làng [ 14 ] .Nhờ vị trí cao nguyên và nhiều thác nước, nên tài nguyên thủy năng của vùng lớn và được sử dụng ngày càng có hiệu suất cao hơn. Trước đây đã thiết kế xây dựng những xí nghiệp sản xuất thủy điện Đa Nhim ( 160.000 kW ) trên sông Đa Nhim ( thượng nguồn sông Đồng Nai ), Đray H’inh ( 12.000 kW ) trên sông Serepôk. Mới đây, khu công trình thủy điện Yaly ( 700.000 kW ) đưa điện lên lưới từ năm 2000 và đang có dự kiến thiết kế xây dựng những khu công trình thủy điện khác như Bon Ron – Đại Ninh, Plây Krông. Tây Nguyên không giàu tài nguyên tài nguyên, chỉ có bôxit với trữ lượng hàng tỉ tấn là đáng kể .Theo tài liệu cũ của Liên Xô để lại, Tây Nguyên có trữ lượng Bô xít khoảng chừng 8 tỉ tấn [ 25 ]. Ngày 1 tháng 11 năm 2007, Thủ tướng nhà nước đã ký quyết định hành động 167 phê duyệt quy hoạch phân vùng, thăm dò, khai thác, chế biến, sử dụng quặng bô xít từ tiến trình 2007 – năm ngoái, có xét đến năm 2025 [ 26 ] và lúc bấy giờ, Tập đoàn Than Khoáng sản Việt Nam cũng đã thăm dò, góp vốn đầu tư một số ít khu công trình khai thác bô xít, luyện alumin tại Tây Nguyên. Tuy nhiên, việc làm này đã vấp phải sự phản đối kinh khủng của những nhà khoa học và dân cư địa phương vì rủi ro tiềm ẩn hủy hoại thiên nhiên và môi trường và ảnh hưởng tác động xấu đi đến văn hóa truyền thống – xã hội Tây Nguyên và hoàn toàn có thể tổn thương cả một nền văn hóa truyền thống địa phương [ 27 ] .Ngày 15 tháng 11 năm 2022, nhà nước phát hành Nghị quyết 152 / NQ-CP về việc Chương trình hành vi của nhà nước triển khai Nghị quyết 23 – NQ / TW ngày 06/10/2022 của Bộ Chính trị về phương hướng tăng trưởng kinh tế tài chính – xã hội và bảo vệ quốc phòng, bảo mật an ninh vùng Tây Nguyên đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045. [ 28 ]

Danh lam thắng cảnh[sửa|sửa mã nguồn]

Du khách đi voi
qua sông Sêrêpôk
Khu Du lịch Bản Đôn

Thác Đray K’nao
Huyện M’Drắk
Nằm trên cao nguyên Đắk Lắk, một trong 3 cao nguyên lớn của Tây Nguyên, có độ cao trung bình 400 – 800 m so với mực nước biển, phía bắc và đông bắc giáp với Gia Lai, phía nam giáp với Lâm Đồng, phía tây giáp với Cam-pu-chia và tỉnh Đắk Nông, phía đông giáp với Phú Yên và Khánh Hòa .Đắk Lắk có thác Thủy Tiên và những hồ nước thơ mộng như hồ Lắk, hồ Buôn Triết, hồ Ea Kao .
Tỉnh Đắk Nông nằm ở phía tây-nam Trung Bộ, đoạn cuối của dãy Trường Sơn, trên một vùng cao nguyên, độ cao trung bình 500 m so với mực nước biển .Đắk Nông có cảnh sắc thác hùng vĩ, có tổ chức triển khai những đêm lửa trại với tiếng cồng chiêng và rượu cần .

• Dòng Sêrepok tạo nên nhiều thác ghềnh đẹp, lúc hiền hòa, lúc dữ dội, hơn cả là thác Gia Long tựa như nàng sơn nữ ngủ quên với dáng vẻ hoang sơ và thác Dray Nur tựa bức tường thành khổng lồ. Ngoài ra còn có thác Diệu Thanh, Ba Tầng, Dray Sáp hay còn gọi là thác Khói vì nơi đây quanh năm có khói nước bay.

Là một tỉnh miền núi, Gia Lai nằm ở phía bắc Tây Nguyên trên độ cao 600 – 800 m so với mực nước biển. Phía bắc Gia Lai giáp với tỉnh Kon Tum, phía nam giáp tỉnh Đắk Lắk, phía tây giáp với Cam-pu-chia, phía đông giáp với những tỉnh Tỉnh Quảng Ngãi, Tỉnh Bình Định và Phú Yên .Gia Lai là vùng đất có bề dày lịch sử dân tộc với nền văn hóa truyền thống cổ xưa mang truyền thống những dân tộc thiểu số, đa phần là Gia Rai và Ba Na, biểu lộ qua kiến trúc nhà rông, nhà sàn, nhà mồ, qua tiệc tùng truyền thống lịch sử, qua y phục và nhạc cụ .

• Gia Lai có nhiều suối hồ, ghềnh thác, đèo và những cánh rừng nguyên sinh có cảnh quan thiên nhiên mang đậm nét hoang sơ nguyên thủy của núi rừng Tây Nguyên như rừng nhiệt đới Kon Ka Kinh và Kon Cha Rang.
• Thác Xung Khoeng ở huyện Chư Prông, thác Phú Cường ở huyện Chư Sê. Nhiều con suối đẹp như suối Đá Trắng, suối Mơ và các danh thắng khác như bến đò “Mộng” trên sông Pa, Biển Hồ (hồ Tơ Nưng) trên núi mênh mông và phẳng lặng. Núi Hàm Rồng cao 1.092m mà đỉnh là miệng của một núi lửa đã tắt.

Kon Tum là tỉnh ở phía bắc cao nguyên Gia Lai – Kon Tum, một trong 3 cao nguyên lớn của Tây Nguyên .Thành phố Kon Tum được xây bên bờ sông Đắk Bla, một nhánh của sông Pơ Kô là Trung tâm Hành chính cũ của Pháp ở Tây Nguyên. Các cố đạo Pháp đã đến đây từ năm 1851 .

• Có núi Ngoc Linh, khu rừng nguyên sinh Chư Môn Ray, Sa Thầy, khu du lịch Đắk Tre ở huyện Kon Plông, suối nước nóng Đăk Tô. Có nhà tù Kon Tum, ngục Đắk GLei, đường mòn Hồ Chí Minh, chiến trường Đăk Tô – Tân Cảnh.
• Có hơn 20 dân tộc sinh sống, nhiều nhất là Ba Na, Xơ Đăng, Giẻ Triêng, Gia Rai, B’ Râu, Rơ Mân… Phần lớn các dân tộc thiểu số sống bằng nghề làm nương rẫy và săn bắn. Có một nền văn hóa đa dạng, nhiều màu sắc của cộng đồng các dân tộc Tây Nguyên.

Lâm Đồng là tỉnh ở phía nam Tây Nguyên, 1 trong 3 cao nguyên cao nhất của Tây Nguyên là Lâm Viên – Di Linh – Bảo Lộc .Lâm Đồng có nhiều thắng cảnh nổi tiếng như những thác nước tại huyện Đức Trọng và những thắng cảnh vạn vật thiên nhiên tại Đà Lạt như Hồ Than Thở, Hồ Xuân Hương .Tuy nhiên, trong thời hạn gần đây, do không được chăm sóc bảo dưỡng đúng mức, cảnh sắc nhiều thắng cảnh đang bị phá hủy. Ngày nay 10 trong số 17 thắng cảnh vương quốc xuống cấp trầm trọng, trong đó có ba ngọn thác ở huyện Đức Trọng đã được xếp hạng vương quốc tại Lâm Đồng đã biến mất gồm : thác Gougah, thác Liên Khương và thác Bảo Đại. Lý do là vì những đơn vị chức năng được giao góp vốn đầu tư thiếu năng lượng và chỉ lo khai thác kinh doanh thương mại bán vé. Ông Đinh Bá Quang – Trưởng phòng Quản lý di sản văn hóa truyền thống ( Sở VH-TT-DL ) Lâm Đồng cho biết : Theo lao lý, hằng năm những đơn vị chức năng trích từ 3 – 5 % lãi suất vay kinh doanh thương mại để trùng tu, tôn tạo và tổ chức triển khai những hoạt động giải trí văn hóa truyền thống tại di tích lịch sử. Thế nhưng thực tiễn qua kiểm tra thì những điểm này không triển khai được như vậy .

An ninh – Quốc phòng[sửa|sửa mã nguồn]

Hiện nay Quân khu 5 đảm nhiệm tính năng quản lý nhà nước về mặt quốc phòng trên địa phận Tây Nguyên .Quân đoàn 3, còn gọi là Binh đoàn Tây Nguyên, là một trong những quân đội nòng cốt cơ động của Quân đội Nhân dân Nước Ta, được xây dựng ngày 26 tháng 3 năm 1975 tại Tây Nguyên. Trụ sở : phường Trà Bá, Thành phố Pleiku, tỉnh Gia Lai .Binh đoàn 15 là một đơn vị chức năng kinh tế tài chính quốc phòng của Quân đội Nhân dân Nước Ta. xây dựng : Ngày 20 tháng 2 năm 1985. Trụ Sở : phường Yên Thế thành phố Pleiku, tỉnh Gia Lai

Vấn đề Tây Nguyên[sửa|sửa mã nguồn]

Nhà sàn người Êđê (Rhade)
Đắk Lắk
Sự ngày càng tăng dân số nhanh gọn và nạn nghèo khó, kém tăng trưởng và tiêu diệt tài nguyên vạn vật thiên nhiên đang là những vấn nạn tại Tây Nguyên và liên tục dẫn đến xung đột .Theo nhà dân tộc bản địa học Nguyễn Từ Chi viết cách đây 25 năm, việc thi hành chủ trương dân tộc bản địa từ sau thống nhất năm 1975 đã có những mặt tích cực như :

• Trường cấp I dần dà mọc lên gần khắp các xã. Ở huyện lỵ nào, cũng có trường cấp II, đôi khi cấp III. Con cháu người bản xứ đã được có nhiều cơ hội học tập hơn.
• Sự giao thông được mở rộng, tạo điều kiện tốt cho du lịch, trao đổi hàng hóa. Thị trường cũng được mở rộng.
• Đã có mặt người dân tộc trong cơ cấu các cấp ủy, ủy ban, cơ quan. Người dân tộc được góp phần có tiếng nói riêng của mình.
• Gia tăng sản xuất, chẳng hạn như việc đưa lúa nước mà năng suất cao hơn để thay thế lúa rẫy, nhưng đồng thời cũng thay đổi phương pháp canh tác từ lâu đời.

Tuy nhiên cũng theo ông Chi, bên cạnh mặt tích cực, cũng có những mặt xấu đi hoàn toàn có thể là mầm mống gây nên những xung đột Kinh-Thượng thường trực nén sâu trong tâm tư nguyện vọng người dân tộc bản địa :

• Nạn phá rừng, khai thác gỗ quý không được kiểm soát chặt chẽ và không quan tâm đến việc trồng mới và bảo vệ rừng. Rừng Tây Nguyên sẽ sớm bị phá trụi.
• Sự di dân không được kế hoạch chu đáo. Người Việt lên Tây Nguyên ngày càng đông (78-80%) đã và sẽ chiếm hết những vùng đất thuận lợi của người dân tộc, đẩy họ vào sâu trong rừng thẳm và gây nên hiềm khích kéo dài.
• Phá hỏng hoặc thay đổi cơ cấu cổ truyền làng xã và đời sống tâm linh của người dân tộc. Bên cạnh đó, thái độ của những cán bộ và người Kinh đối với phong tục, tập quán cổ truyền của các dân tộc chưa tương xứng.[29].

Đến nay những cảnh báo nhắc nhở trên đã có phần thành hiện thực. Trong Hội nghị tăng trưởng kinh tế tài chính – xã hội Tây nguyên quá trình 2006 – 2010 tổ chức triển khai vào tháng 7 năm 2006, thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng nhìn nhận rằng Tây Nguyên ” tăng trưởng chưa tương ứng với tiềm năng “. Theo ông Mai Văn Năm, Phó Ban thường trực Ban chỉ huy Tây Nguyên, nói rằng cơ quan chính phủ ” vẫn chưa kiến thiết xây dựng được chủ trương toàn diện và tổng thể nhằm mục đích xử lý tổng lực vùng dân tộc thiểu số ” và ” Còn thiếu sự ngặt nghèo giữa Trung ương và địa phương trong việc xử lý một số ít yếu tố cấp bách “. [ 30 ]Thêm vào đó, việc khai thác Bô xít được triển khai vào năm 2009, mặc dầu đã vấp phải sự phản đối kinh khủng của những nhà khoa học và dân cư địa phương vì rủi ro tiềm ẩn hủy hoại môi trường tự nhiên và ảnh hưởng tác động xấu đi đến văn hóa truyền thống – xã hội Tây Nguyên và hoàn toàn có thể tổn thương cả một nền văn hóa truyền thống địa phương [ 27 ]. Trong thư của cựu đại tướng Võ Nguyên Giáp gửi thủ tướng có viết ” Cần nhắc lại rằng, đầu những năm 1980 nhà nước đã đưa chương trình khảo sát khai thác bô-xít trên Tây Nguyên vào chương trình hợp tác đa biên với khối COMECON … Sau khảo sát nhìn nhận hiệu suất cao tổng hợp của những chuyên viên Liên Xô, khối COMECON đã khuyến nghị nhà nước Nước Ta không nên khai thác bô-xít trên Tây Nguyên do những rủi ro tiềm ẩn gây mối đe dọa sinh thái xanh vĩnh viễn rất nghiêm trọng, không hề khắc phục được so với dân cư chẳng những tại chỗ mà còn cả dân cư và vùng đồng bằng Nam Trung Bộ. nhà nước khi đó đã quyết định hành động không khai thác bô-xít mà gìn giữ thảm rừng và tăng trưởng cây công nghiệp ( cao su đặc, cafe, chè … ) trên Tây Nguyên … ” [ 25 ] .

• Lê Bá Thảo (2001), Việt Nam – Lãnh thổ và Địa lý, Nhà xuất bản Thế giới, Hà Nội

Liên kết ngoài[sửa|sửa mã nguồn]

Source: https://suadieuhoa.edu.vn
Category : Hỏi Đáp